Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyet

 

Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyeti

KPSS Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyeti: Genel Özellikler ve Yapılar

Osmanlı Kültür ve Medeniyeti KPSS’de yaklaşık 3 soruyla yer bulan, kapsamlı ve detaylı bir konudur. Osmanlı tarihine ilişkin diğer önemli dönem başlıkları şunlardır:

• Kuruluş Dönemi
• Yükselme Dönemi
• Duraklama Dönemi
• Gerileme Dönemi
• Dağılma Dönemi
• 20. Yüzyılda Osmanlı Devleti

Osmanlı Kültür ve Medeniyet Konuları

1. Devlet Yönetimi
   A. Merkez Teşkilatı
   • Osmanlı’nın Diğer Adları:
     Gaziler, Devlet-i Ali, Devlet-i Aliyye Osmaniye, Ottoman, Atman, Osmanoğulları.
   • Devleti Oluşturan Unsurlar:
     Halk, Teşkilat, Ülke, Hakimiyet.
   • Kültürel ve Yönetimsel Etkiler:
     Osmanlı, Orta Asya Türk gelenekleri, İslam’ın esasları ve fethedilen bölgelerin kültürel özelliklerini benimsemiştir. Türkiye Selçuklu Devleti ve İlhanlılar, Osmanlı’nın örnek aldığı başlıca devletlerdir.
   • Osmanlı’nın Temel Hedefleri:
     1. Devlet-i Ebed Müddet (Devleti sonsuza kadar yaşatma)
     2. Nizam-ı Alem (Dünyada düzeni sağlama)
     3. Kanun-i Kadim (Kadim kuralları devam ettirme)

Hükümdar Sembolleri ve Görevleri

• Semboller:
  Mühür, ok, yay gibi önceki Türk devletlerinin kullandığı semboller devam ettirilmiştir; ancak yalnızca “ok” kullanılmamıştır.

• Unvanlar:
  Bey, Gazi, Sultan, Han, Hüdavendigar, Rum, Emir, Padişah.

• Sanlar:
  Sahibul Ucat (Uçların hükümdarı), Merzbanı Afak (Ufukların bekçisi), Gazioğlugazi, Pehlivan-ı Zaman (Zamanın Pehlivanı).

• Görev ve Yetkileri:

  • Ordunun başında sefere çıkma.
  • Divan-ı Hümayun’a başkanlık etme.
  • Kanunname ve yasakname çıkarma.
  • Fethedilen halkı koruma (Amanname).
  • Müsadere yoluyla mallara el koyma.
  • Görüş ve emirlerini bildirme (Hatt-ı Hümayun).

Osmanlı Veraset Sistemindeki Değişiklikler

• Osman Bey: Ülke hükümdar ailesinin ortak malıdır.
• I. Murat: Ülke hükümdar ve oğullarına aittir.
• Fatih Sultan Mehmet: Ülke sadece padişahındır.
• I. Ahmet: Ekber ve Erşed Sistemi (Taht en büyük ve en akıllı olan aile üyesine aittir).

Şehzade Eğitimi ve Osmanlı Başkentleri

• Şehzadeler, atandıkları sancaklarda Çelebi Sultan unvanını alırdı.
• Osmanlı’nın tarih boyunca kullandığı başkentler:
  1. Söğüt
  2. Karacahisar
  3. Bilecik
  4. Yenişehir
  5. Bursa
  6. İznik
  7. Edirne
  8. İstanbul

İstanbul’un Diğer İsimleri: Konstantiniyye, Konstantinapolis, Asithane, İslambol, Aslambol, Payitaht, Dersaadet.

Osmanlı Sarayları ve Divan-ı Hümayun

Saraylar:

Bey Sarayı, Edirne Sarayı, Galata Sarayı, İbrahim Paşa Sarayı, Topkapı Sarayı, İshak Paşa Sarayı, Dolmabahçe Sarayı, Beylerbeyi Sarayı, Yıldız Sarayı, Çırağan Sarayı.

Divan-ı Hümayun:

• Orhan Bey tarafından kurulmuştur.
• “Bakanlar Kurulu” işlevi görür. Her türlü devlet meselesi burada görüşülür, son karar ise padişaha aittir.
• Alınan kararlar hüküm, kaydedildiği defterler ise mühimme olarak adlandırılır.
• Fatih Sultan Mehmet’ten sonra Divan’a sadrazamlar başkanlık etmiştir.

Divan-ı Hümayun Üyeleri ve Görevleri

1. Padişah: Divanın doğal başkanıdır. Son kararı o verir.
2. Sadrazam (Veziriazam): Padişahın mutlak vekilidir, gerektiğinde sefere çıkabilir.
3. Vezir (Kubbealtı Vezirleri): Günümüz bakanlarıdır. Sadrazama yardımcı olurlar.
4. Defterdar: Günümüz Maliye Bakanıdır. Devlet bütçesini düzenler.
5. Kazasker (Kadıasker): Günümüz Adalet ve Milli Eğitim Bakanlığı’na denk gelir. Kadı ve müderris atamalarını yapar.
6. Nişancı: İç ve dış yazışmaları düzenler, fethedilen bölgeleri kayıt altına alır. Tapu ve kadastro işlerini yürütür.
7. Reisülküttab: Devletin dış yazışmalarından sorumludur. XVII. yüzyılda Nişancı’dan ayrılarak divan üyesi olmuştur.
8. Kaptan-ı Derya: Donanmanın başkomutanıdır. İstanbul’da bulunduğu zaman Divan toplantılarına katılır.
9. Yeniçeri Ağası: Yeniçeri Ocağı’nın başıdır, gerektiğinde Divan toplantılarına katılır.
10. Şeyhülislam (Müftü): Alınan kararların dine uygun olup olmadığını denetler. Protokolde sadrazama eşittir.

Taşra Yönetimi ve Eyalet Sistemi

• Salyaneli Eyaletler: Vergiler “iltizam” adı verilen ihale yöntemiyle toplanır.
  • İhaleyi kazanan kişiye mültezim, ömür boyu ihale verilirse malikâne, giriş bedeline ise muaccele denirdi.
• Salyanesiz Eyaletler: Vergi doğrudan devlet memurları tarafından toplanırdı. Bu memurlara muhassıl adı verilirdi.

Bu bilgiler, Osmanlı Devleti’nin yönetim yapısını ve kültürel unsurlarını anlamak için önemli bir özet sunmaktadır.

Topkapı Sarayı ve Bölümleri
(Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyeti)

Osmanlı’da Hukuk, Sosyal Yapı, Ordu, Eğitim ve Bilim

Osmanlı’da Hukuk Sistemi

Hukuk Sisteminin Dayandığı Temeller:

1. İslam hukukunun esasları.
2. Fethedilen bölgelerdeki yerel uygulamalar.
3. Türk gelenek ve görenekleri.

Osmanlı Mahkemeleri ve Kadılar:

• Kadıların Görevleri:
  • Bursa, Edirne ve İstanbul’da görev yapan kadılara “taht kadısı”, diğer bölgelerde görev yapanlara ise “mevleviyet kadısı” denirdi.
  • İlk Osmanlı kadısı, Dursun Fakih idi.
  • Kadılar aynı zamanda noter ve idari görevler üstlenirdi.
  • Görev süresi 2 yıl ile sınırlandırılmıştı.
  • Kadılar, evlilik, miras ve aile meselelerini “Tereke Defteri” adı verilen kayıtlara geçirirdi.
  • İhtilaflarda, o bölgenin ileri gelenlerinden oluşan “Şuhudul Hal”in görüşlerine başvurabilirlerdi.
  • Kadı olabilmek için önce medrese eğitimi, ardından “Medresefül Kuzad” ve 1870 sonrası “Mekteb-i Hukuk” mezunu olmak gerekirdi.

Kanun Çıkarma Süreci:

1. Divan üyeleri karar alır.
2. Karar, Nişancı tarafından yazıya dökülür.
3. Padişah onaylar.
4. Kararlar “Mühimme Defteri”ne kaydedilir.
5. Ferman olarak halka duyurulur.

Osmanlı’da Sosyal Yapı

Millet Sistemi:
Osmanlı, halkını din ve mezhebe göre yöneterek “millet sistemi”ni benimsemiştir.

Hakkaniyet Çemberi:
Osmanlı yönetimi, adalet, ekonomi ve toplum arasındaki dengeyi ifade eden bu ilkeyi esas almıştır.

Vakıf Sistemi:

• Osmanlı’da ilk vakıf teşkilatı Orhan Bey döneminde kurulmuştur.
• Vakıfları yöneten kişilere “mütevelli” denirdi.

Sosyal Kurumlar:

• Darülaceze: Yoksul evi.
• Darülfünun: İstanbul Üniversitesi.
• Darüşşafaka: Öksüz çocuklar için eğitim ve yurt kurumu.
• Hilal-i Ahmer: Kızılay.
• Hilal-i Ahdar: Yeşilay.
• Hamidiye Etfal: Çocuk hastanesi.
• Vakıf Gureba: Yoksul ve gariplere hizmet veren hastane.

Osmanlı’da Ordu Sistemi

Ordu Yapısı:

• Osmanlı’nın ilk ordusu “Yaya ve Müsellem” adıyla Orhan Bey döneminde kurulmuş, ancak yetersiz kalması üzerine “Kapıkulu Ocağı” I. Murat zamanında teşkil edilmiştir.
• Kapıkulu Ocağı:
  • Merkez ordusu olarak görev yapmıştır.
  • Maaşlarını üç ayda bir “ulufe” olarak alır ve her taht değişikliğinde “cülus bahşişi” verilirdi.
  • Asker ihtiyacı önce Pençik Sistemi, ardından Devşirme Sistemi ile karşılanmıştır.
  • En etkin birimi Yeniçeri Ocağı idi. Yeniçeriler sefere çıkmadan önce “Gülbank” adı verilen dua ederdi.

Osmanlı’da Eğitim Sistemi

Temel Eğitim Kurumları:

• Sıbyan Mektebi: Eğitimin ilk basamağıdır. 4-6 yaş çocuklar burada eğitim alır. Okula başlayan çocuklar için “Amin Alayı” düzenlenirdi.

Saray Eğitimi:

• Enderun: Erkek çocukları için, devlet memuru yetiştirmek amacıyla kurulan bir okul.
• Harem: Kız çocuklarının eğitildiği yer.
• Şehzadegan Mektebi: Şehzadelerin 7-12 yaş arasında eğitim gördüğü okul. İlk derse “Bed-i Besmele” denirdi.

Medreseler:

• Osmanlı’daki ilk medrese, Orhan Bey döneminde açılan İznik Orhaniye Medresesidir.
• Fatih Sultan Mehmet, “Sahn-ı Seman Medresesi”ni kurmuş, burada eğitim verecek öğrenci yetiştirmek için “Tetimme Medreseleri” açmıştır.
• Kanuni Sultan Süleyman, Süleymaniye Medresesi’ni kurmuştur.
• Medrese dili Arapçaydı ve XVII. yüzyıla kadar akli (fen) ve nakli (dini) bilimler birlikte okutulurdu.

Medreselerin Bozulma Nedenleri:

• Akli bilimlerin gereksiz görülmesi.
• Beşik Ulemalığı Sistemi’nin getirilmesi.
• Yeni eğitim kurumlarının açılması.

Osmanlı’da Bilim İnsanları

1. Kadızade-i Rumi: Matematik ve astronomi alanında çalışmıştır.
2. Akşemseddin: Mikrobu keşfetmiş, “mikrobiyolojinin babası” olarak anılmıştır.
3. Ali Kuşçu: İstanbul’un enlem ve boylamını hesaplamış, Ayasofya medresesinde görev yapmıştır.
4. Piri Reis: Dünya haritasını çizmiş ve Kanuni Sultan Süleyman’a “Kitab-ı Bahriye” adlı eserini sunmuştur.
5. Evliya Çelebi: “Seyahatname” adlı eseri ile ünlüdür.
6. Hezarfen Ahmet Çelebi: İlk başarılı uçuşu gerçekleştirmiştir.
7. Sabuncuoğlu Şerafettin: Türk plastik cerrahisinin kurucusu, “Kitabül Cerrahiyetül Haniyye” adlı eser sahibidir.
8. Naima: Osmanlı’nın ilk resmi tarih yazarıdır (vakanüvis).
9. Marco Paşa: Hastalarını sabırla dinlediği için “Git derdini Marko Paşa’ya anlat” deyimiyle tanınmıştır.
10. Ahmet Cevdet Paşa: Osmanlı’nın medeni kanunu “Mecelle”yi hazırlamış ve “Tarih-i Cevdet” adlı eseri yazmıştır.

Bu özgün içerik, Osmanlı Devleti’nin hukuk, sosyal yapı, ordu, eğitim ve bilim alanındaki başarılarını özetlemektedir.

Osmanlı’da Ekonomi, Mimari ve Sanat

Osmanlı Ekonomi Anlayışı

• İaşecilik: Halkın ihtiyacı olan malların uygun fiyat ve kalitede temin edilmesini hedefleyen sistemdir.
• Gelenekçilik: Üretimin, arz ve talep dengesine göre düzenlenmesi anlayışıdır.
• Fiskalizm: Devletin gelirlerini artırırken giderlerini en aza indirme politikasıdır.
• Narh Sistemi: Eksik rekabet nedeniyle devletin fiyatlara müdahale ettiği uygulamadır.
• Merkantalizm: Zenginliğin, değerli maden birikimiyle ölçüldüğü anlayış.
• Gedik: İşyeri açmak için verilen izin veya ruhsattır.
• Tağşiş: Paraların kırpılarak değerinin düşürülmesidir.
• Züyuf (Kızıl) Akçe: Gümüş oranının düşürülüp, bakır oranının artırıldığı Osmanlı parasıdır.
• Kapan Emini: Toptan mal satışının yapıldığı kapandaki malların dağıtımından sorumlu kişi.
• Hirfet: Küçük esnafın oluşturduğu teşkilat.
• Bezirgân: Büyük tüccarlar.
• Muhtesip: Çarşı ve pazar denetimini yapan zabıta görevlisi.
• Ehli Hibre: Malların kalitesini denetleyen ve narh fiyatlarının belirlenmesinde yardımcı olan uzmanlar.
• Derbent Teşkilatı: Yol, geçit ve köprülerin güvenliğini sağlayan, bakımını yapan teşkilat.
• Menzil Teşkilatı: Kervanların güvenliğini sağlayan ve ihtiyaçlarını devlete bildiren teşkilat.
• Mekkari Taifesi: Taşımacılık ve nakliyatı hayvanlarla yapan topluluk.
• Lonca Teşkilatı: Ahi teşkilatının devamı olan esnaf örgütüdür. Esnafın denetiminden sorumlu olanlara “muhtesip”, halk ve esnaf ilişkisini düzenleyenlere ise “kethüda” veya “kahya” denirdi.

Osmanlı Ekonomisinin Bozulma Nedenleri

• Saray harcamalarının artması.
• Savaşların uzun sürmesi.
• Coğrafi keşiflerle İpek ve Baharat Yollarının önemini yitirmesi.
• Kapitülasyonların yaygınlaşması.
• Sanayi İnkılabı ile makineleşmenin başlaması.
• Osmanlı’nın yaptığı ağır ekonomik antlaşmalar.
• Sık padişah değişiklikleri.
• Artan cülus bahşişleri.
• Tımar sisteminin bozulması ve iltizam sisteminin yaygınlaşması.

Osmanlı Bankacılığı

• Bank-ı Dersaadet: İlk Osmanlı bankası; Galatalı bankerler tarafından kurulmuştur.
• Bank-ı Osmani (Şahane): İngilizler tarafından kurulan ve para basmaya yetkili olan bankadır.
• Memleket Sandıkları: 1863’te çiftçiye kredi vermek amacıyla kurulmuş, Ziraat Bankası’nın temelini oluşturmuştur.
• Ziraat Bankası: 1888’de Mithat Paşa’nın çabalarıyla çiftçiye kredi sağlamak için kurulmuştur.
• İtibar-ı Milli Osmanlı Bankası: İttihatçılar tarafından kurulan bu banka, sonradan Türkiye İş Bankası’na katılmıştır.

Mimari ve Sanat

Mimari:

• İlk Osmanlı Camisi: İznik Hacı Özbek Camii.
• Mimar Sinan: Osmanlı tarihinin en büyük mimarıdır. Kayseri’de devşirilmiş ve ilk eseri Halep’te yapılmıştır.
  • Şehzadebaşı Camii: Çıraklık eseri (Kanuni Sultan Süleyman Dönemi).
  • Süleymaniye Camii: Kalfalık eseri (Kanuni Sultan Süleyman Dönemi).
  • Selimiye Camii: Ustalık eseri (II. Selim Dönemi).
  • Tarihi Mostar Köprüsü: Öğrencisi Mimar Hayrettin’in eseridir.
• Sultan Ahmet Camii: Osmanlı’daki ilk altı minareli camidir. Mimar Sedefkar Mehmet Ağa tarafından yapılmıştır.
• Nur-u Osmaniye Camii: Batı tarzında yapılan ilk camidir.
• Selatin Camiler: Padişahlar tarafından yaptırılan, adını padişahın isminden alan camilerdir (Fatih Camii, Selimiye Camii).

Sanat Dalları:

• Hat: Arapçayı güzel yazma sanatıdır. Hat sanatıyla ilgilenenlere “Hattat” denir. Bu alanda II. Mustafa ve Şeyh Hamdullah öncü isimlerdir.
• Minyatür: Resim yerine kullanılan, perspektife uyulmayan çizim sanatıdır. Levni, Nakkaş Sinan Bey ve Matrakçı Nasuh önemli minyatür sanatçılarıdır.
• Tezhip: Kitap süsleme sanatı olup, “altınlama” anlamına gelir. Ünlü temsilcisi Kara Mehmet’tir.
• Resim:
  • Resmini yaptıran ilk padişah: Fatih Sultan Mehmet.
  • Devlet dairelerine resmini astıran ilk padişah: II. Mahmut.
  • İlk kadın ressam: Mihri Müşfik.
  • İlk resim sergisini açan: Şeker Ahmet Paşa.
  • Osman Hamdi Bey: “Kaplumbağa Terbiyecisi” adlı eseriyle ünlüdür.
• Müzik:
  • Kuruluş döneminde Mehterhane, II. Mahmut döneminde Mızıka-ı Hümayun öne çıkmıştır.
  • III. Selim, Suzi Dilara makamını oluşturmuştur.
  • İlk piyano dersi alan padişah: Sultan Abdülmecid.
  • Önemli besteciler: Itri, İsmail Dede Efendi, Hacı Arif Bey, Tanburi Cemil Bey.
• Ebru: Bulut anlamına gelen bir süsleme sanatıdır. Bu işle uğraşanlara “Ebruzen” denir.
• Ciltçilik: Kitap ciltleme sanatıdır. İlk örnekleri Fatih Sultan Mehmet döneminde verilmiştir.
• Telkari: Gümüş işlemeciliği sanatıdır.
• Malakari: Duvar kabartma sanatıdır.

Osmanlı’nın mimari, sanat ve ekonomi anlayışı; devletin toplum üzerindeki düzenleyici rolünü, sanata verdiği değeri ve halkın ekonomik ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik çabalarını ortaya koymaktadır.