İlk Türk İslam Devletleri Kültür ve Medeniyet

İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ KÜLTÜR VE MEDENİYET

İlk Türk İslam Devletleri Kültür ve Medeniyet-KPSS

a) Hükümdar Sembol ve Unvanları

Semboller: Örgin, Nevbet, Tuğ, Kılıç, Yay, Otağ, Sikke, Mühür, Çetr ( Ayetli Şemsiye ), Tıraz ( Hükümdar elbisesi), Hilat ( Elbisenin yanında gönderilen hediyeler ), Hutbe, Asa, Taç

Unvanlar: Han, Hakan, Kara, Erkin, İlig, Tarkan, Sultan, Melik, Padişah, Arslan, Buğra, Tamgaç, Şah, Kadir

Not: ‘Kağan’ unvanı yoktur.

Not: Kut Anlayışı yerini ‘’ Allah’ın Nasibi ve Takdiri ‘’ anlayışına bıraktı. Türk Cihan Hakimiyeti ise ‘’ İlahi Kelimatullah ( Allah’ın adını yüceltme )’’ bıraktı.

Yönetim: Saray, hükümet ve hükümdarlardan oluşurdu.

b. Saray Görevlileri

Hares Emri: Hükümdara karşı suç işleyenleri cezalandırır.

Candar: Hükümdarı korur.

Alemdar: Bayrağı korur.

Silahdar: Silahı korur.

Camedar: Hükümdarın elbiseleriyle ilgilenir.

Serhenk: Yol ve törenlerin düzeninden sorumludur.

Vekil-i Has: Sarayın tüm işleriyle ilgilenir.

Emir-i Ahur: Hükümdarın atlarından sorumludur.

Taştdar ( Abdar ): Hükümdarın temizlik işlerinden sorumludur.

Şarabdar ( İdişçibaşı ): Hükümdarın içecekleriyle ilgilenir.

Hansalar ( Aşçıbaşı): Hükümdarın sofrasıyla ilgilenir.

Emir-i Şikar: Av partilerini düzenler.

Çaşnigir: Hükümdarın yiyecekleriyle ilgilenir.

Hacip:

• Hükümdar ve vezirden sonra protokolde 3.kişidir. Hükümet ve halk arasındaki ilişkiyi düzenler.
• Törenleri düzenler ve elçileri kabul eder.
• Hacip’in Karahanlılar’daki karşılığı; Tayangu’dur
• En baştakilere; Has Hacip, Uluğ Hacip, Hacibül Hüccab denir.
• Gazneliler’de; Hacib-i Bozorg denir.

c. Divan-ı Saltanat

Büyük Selçuklu Devleti: Divan-ı Saltanat

Karahanlılar: Meclis-i Ali

Gazneliler: Divan-ı Mezaret ( Ekonomik ve mali divan )

Divan-ı Saltanat’a Bağlı Divanlar

Divan-ı İstifa: Ekonomik işlerle ilgilenir. Görevlisi: Müstevfi

Divan-ı Arz: Ordu işleriyle ilgilenir. Görevlisi: Emir-i Arz

Divan-ı İşraf: Denetim işleriyle ilgilenir. Görevlisi: Müşrik-i Memalik

Divan-ı İnşa: Yazışma işleri ile ilgilenir. Görevlisi: Tuğrai

Divan-ı Berid: Posta işleriyle ilgilenir.

Niyabet-i Saltanat: Sultan yokken toplanır. Görevlisi: Naib



Divan-ı Mezalim: Görevlisi: Sultan

• Devlet memurları hakkında şikâyetleri inceler.
• Kadı kararlarına yapılan itirazları inceler.
• Muhtesip ’in yerine getiremediği kararları uygular.
• Vakıfları denetler
• Memurların eksik maaş iddialarını inceler.
• Hac ibadeti gibi ibadetler hakkında şikâyetleri inceler.

d. Devlet Görevlileri

Amid: Sivil Yönetici

Amil ( İmga ): Vergileri toplar.

Yuğruş: Karahanlılarda vezir

Hace: Gaznelilerde vezir

Melik: Hükümdar oğlu

Atabey: Melik eğitiminden sorumlu

Şıhne: Askeri vali

Muhtesip: Belediye başkanı, çarşı ve pazarı denetler.

e. Hukuk

İlk Türk- İslam Hukuku oluşumunda;

• İslamın getirdiği esaslar
• Oğuzların kabile anlayışı
• Akhunlular, Uygurlar, Göktürkler ve Sasaniler gelenekleri etkili olmuştur.

Mahkemeler:

Şeri Mahkeme: Evlenme, boşanma, zina, mürted olma, hırsızlık, miras, ticaret işlerine bakar. Başında bulunan; Kadi’ül Kudat

Örfi Mahkeme: Şeri dışındaki davalara bakar. Başında; Emir-i Dad

Not: Askeri davalara ise kadıasker (kadıleşker) bakar.

f. Toprak Yönetimi

1 Miri Topraklar:

A )Has Topraklar: Geliri sultana ayrılır.

B) Vakıf Topraklar: Kamu yararına ayrılır.

C) İkta Topraklar:

İkta: Vezir Nizamımülk’e göre; devlete ait olan ve kimsenin mülkiyetinde bulunmayan topraklardan elde edilen vergi gelirlerinin, askeri ve sivil görevlilerine maaş ya da hizmet karşılığı verilmektesidir.

İktanın Faydaları:

• Toprağın boş kalması engellenir.
• Düzenli vergi toplanır.
• Asker ve memur maaşı ödenir
• Masrafsız bir ordu kurulur.
• Bölgenin güvenliği sağlanır.

Not: İkta barış zamanı ‘ sipahi’ savaş zamanı ise ‘ cebelü’ adını alır.

2 Mülk Topraklar

Öşri Topraklar: Müslümanlara ait topraklar

Haraci Topraklar: Gayrimüslimlere ait topraklar

g. Sosyal Hayat

imarethane: Aşevi

Kapan: Tek cins malın satıldığı yer

Bedesten: Her türlü cinsten malın satıldığı yer

Sebil: Çeşme

Kümbet: Devlet adamları, devlet adamlarının eşleri, kızları, önemli komutanların mezarları

Türbe: Din adamları, din kadınları, önemli tasavvufçuların mezarı

Külliye: Genelde cami etrafına yapılan toplu yapılar

Arasta: Çarşı

Bargah: Saray

Tekke: Din eğitimi verilen yer

Zaviye: Tekkenin küçüğü

Darüşşifa- Darüşsıhha- Maristan- Bimaristan: Hastane

h. Ordu

Büyük Selçuklu Devleti’nde Ordu:

A ) İkta

B) Gulam: Gulaman-ı Saray, Hassa Askeri

C) Bağlı

D) Türkmen

Not: Büyük Selçuklu’daki Hassa Ordusu, Osmanlı’daki Kapıkulu Askerine benzer.

Not: Gulam sistemi ilk defa Karahanlılar’da uygulandı.

Gulam Sistemi: Savaşta esir edilen 5 kişiden 1 kişi alınır. Genelde Türk esirler tercih edilir. Gulamhane’de yetiştirilir. Asker ya da İdareci yapılır.

Not: İslam öncesine göre orduya getirilen en büyük yenilik Gulam Sistemi’dir.

ı ) Eğitim

Karahanlılar: Semerkand Medresesi ( İlk Türk-İslam Medresesi)

Danişmentliler: Yağıbasan Medresesi ( Anadolu’da yapılan ilk medrese)

Büyük Selçuklu Devleti: Nişabur Medresesi ( Büyük Selçuklu Devleti’ne ait ilk medrese)

Nizamiye Medresesi:

• En önemli medresedir.
• İlk defa Sultan Alparslan tarafından açılmıştır.
• En ünlüsü Bağdat’ta açıldı

Nizamiye Medresesinin Açılma Nedenleri

• Yetenekli ve yoksul çocukları topluma kazandırma
• Bilim insanları yetiştirme
• Din alimi yetiştirme
• Oğuzların inançlarını pekiştirme
• Haşhaşilik faaliyetlerine fikir ile karşılık vermek

Not: Öğrenciye ‘ Danişment ‘ Öğretmene ‘ Müderris’ Alınan diplomaya ‘ İcazetname ‘ denir.

Akli ( Pozitif ) Bilimler

Cebr: Matematik

Riyaziye: Matematik

Hesap: Muhasebe

Hendese: Geometri

Müsellesat: Trigonometri

Simya: Kimya

Heyet: Astronomi

Nücum: Astroloji

Nakli Bilimler

Hadis: Peygamber sözleri

Sünnet: Peygamber davranışları

Siyer: Peygamber hayatı

Megazi: Peygamberin savaşı

Fıkıh: İslam hukuku

Kelam: İman esasları

Kıraat: Okuma

İcma: mezhep ve sünnete göre hüküm verme

Kıyas: Karşılaştırma

Tefsir: Açıklama

Not: Hadis ile uğraşana “ muhaddis” , fıkıh ile uğraşana “ fakih”, tefsir ile uğraşana “ müfessir” denir.

İ ) Mimari ve Sanat

Dini yapılar: medrese, kümbet, türbe, mescit, zaviye, tekke, cami

Sivil yapılar: ev, saray, kervansaray, sebil, han, hamam, ribat

Askeri yapılar: burç, garnizon, nizamiye, sur, kışla, kale

Not: Selçuklularda minareler iki adet yapılır. Savaş ve barış zamanı gözcülük yapmak ve insanları ibadete çağırmak amaçtır. Osmanlı’da ise minare sayısı 4 ya da 6 tanedir.

Karahanlılar’dan Günümüze Kalan Eserler

Arap Ata Türbesi, Ayşe Bibi Türbesi, Talhatan Baba Cami, Hazara ( Degaro) Cami

Gazneliler’den Günümüze Kalan Eserler

Leşker-i Bazar Camii, Zafer Kuleleri, Ribat-ı mahi, 2. Mahmut Minaresi

Büyük Selçuklulardan Günümüze Kalan Eserler

Diyarbakır Ulu Camii ( Büyük Selçukluya ait değildir. Yalnızca ekleme ve onarım yapmıştır. )

Rey, İsfahan, Tebriz, Nişabur ve Tahran’da Büyük Selçukluya ait olan eserler bulunmaktadır.

Sanat:

Hat: Arapçayı güzel yazma sanatıdır. Uğraşana “ Hattat” denir. İlk Türk hattatı “ Amasyalı Yakut”

Minyatür: Perspektife uyulmaz. Kişiler statülerine göre boyutlandırılır. Uğraşana “ musavvir” ya da “ nakkaş” denir. El Cezeri’nin “ otomoto” eseri ünlüdür.

Tezhip: “ Altınlamak, yaldızlamak” anlamına gelir. Genelde kuranı kerimi süslemede kullanılır. Uğraşana “ müzehhip” denir.

Telkari: Gümüş işleme sanatı

Malakari: Duvar süsleme sanatı

Vitrai: Cam süsleme sanatı:

Ebru: “ Bulut, bulutlamak” anlamındadır.

Diğer sanatlar; çadırcılık, kilimcilik, dokumacılık, halıcılık, ahşap işlemeciliği, oymacılık, kakmacılık

İlk Türk İslam Dönemi Bilim İnsanları

Farabi ( Muallim Sani, Alpharabius, Abunazar ) :

• “Kitabül Musuki” adındaki ilk modern müzik kitabını yazmıştır.
• Siyaset felsefesinden bahseden ilk kişidir.
• İlk defa Birleşmiş Milletler fikrini öne sürmüştür.
• El Medinetül Fazıla ( Erdemli Şehir ) , İhsaül İlim ( Bilimleri Sınıflandırma) adlı eserleri ile ünlenmiştir.

Gazali ( Hüccetül İslam, Şerefül Ümme ):

• Nizamiye Medresesi rektörlüğü yaptı.
• Zararlı fikir akımlarıyla uğraştı.
• Kimyayı Saadet, İhyaül Ulumuddin ( dini ilimlerin ihyası ), Cevariül Kura, Tehafütül Felasife adlı eserleri vardır.
• Hocası Cüveyni ‘ ye göre Gazali derin bir denizdir.

Biruni ( El Üstad, Alberuni, Aliboron ) :

• Fizikçi, matematikçi, coğrafyacı, tarihçi ve astronomdur.
• Asarül Bakiye, El Kanunül Mesudi, Saydeletif Tıp adında eserleri vardır.
• Yerçekiminin varlığını Newton’dan önce söyledi.
• Jeodazi ilmini buldu.
• Gazneli Mahmut ‘’ Sarayımın en değerli hazinesi’’ demiştir.

İbniSina ( Avicenna , Şeyh'ür Reis ):

• Müzik, tıp, astronom, matematik, fizikçidir.
• Dünya tarihinde ilk kez mide ameliyatı yapmıştır.
• " El Kanunu Fit Tıp" adlı eseri ile ünlüdür.
• Kanser araştırmacısıdır.
• Şeker hastalığını tespit etmiştir.
• Azımut Halkası adında bir gözlem aleti yaptı.
• " Şeyh-ül Felasife " olarak İslam dünyasında bilinir.

Zekeriya Er Razi ( Rhazes ):

• El havi ansiklopedisini yazdı.
• Çiçek ve Kızamık hastalığının farkını buldu.

Cabir Bin Hayyan ( Geber ):

• Modern kimyanın kurucusudur.
• "Kitabülkimya" adında kitabı vardır.
• Atomun parçalanabileceğini öne süren ilk kişidir.
• Alaşımlardan altın yapmaya çalışmıştır.
• Birçok asidi keşfetmiştir.

Harezmi ( Algorisma ):

• "Hisabul Cebir Vel Mukabele" adında eseri vardır.
• Ondalık sayı sistemi ve Cebr'i bulmuştur.

İbni Rüşt ( Averroes ):

• Her zaman aklın ön planda olmasını savundu.
• Zamanın Voltaire'si olarak bilindi.
• Aristo'yu Avrupa'ya tanıttı.

İbni Heysem: 

• Fotoğraf makinesinin mucididir.
• Kitabül Menazir'i yazmıştır.

Ömer Hayyam:

• Matematikçi ve astronomdur.
• Sultan Melikşah'a sunulan Celali takviminin heyet başkanlığını yapmıştır.
• 2. ve 3. derece denklemleri çözmüş bir matematikçidir.

İdrisi:

• Coğrafyacıdır.
• Batı Avrupa'yı aslına uygun çizen ilk kişidir.

Hazini

• Kitabül Mizanül Hikme adında eseri vardır.
• Hassas terazi ile alaşım ve elementlerin oranları ve saflık derecelerini belirledi.

İlk Türk- İslam Yazılı Eserleri

Yusuf Has Hacip: Kutadgu Bilig ( Mutluluk veren bilgi ), türü: Siyasetname ve Nasihatname

• İlk Türk- İslam yazılı eseridir. ( Tamgaç Buğra Han'a sunuldu. )
• Devlet, adalet, akıl ve kanaat üzerine durdu.
• Birçok hükümdarın baş ucu kitabıdır.

Kaşgarlı Mahmut : Divan-ı Lügat-it Türk 

• İlk ansiklopedik eserdir.
• Etnograf, toplum bilinci ve haritacı biridir. 
• Eserinde Türk dünyasını gösteren haritaya yer verdi.
• Eserini yazma sebebi ise; Türkçenin zengin bir dil olduğunu göstermek, Türk milletinin yüceliğini Araplara göstermek
• " El Muktedi Billah ( Ebul Kasım Abdullah' a sundu. )
• 2008 yılı dünyada UNESCO tarafından " Kaşgarlı Mahmut Yılı" ilan edilmiştir.

Edip Ahmet Yükneki: Atabetül Hakayık

• Siyasetname ve Nasihatname türündedir.
• " Hakikatlerin Eşiği" anlamına gelir.
• Kutadgu Bilig'in devamı sayılır.
• Emir Sipahsalar' a sunuldu.

Ahmet Yesevi: Divan-ı Hikmet

• Lakabı: Pir-i Türkistan
• İlk Türk mutasavvufudur.
• Hz. Muhammed ( s.a.v.) yaşamı, ahlakı, sahabe ve dervişlerin hayatları anlatıldı.
• Satuk Buğra Han'a sunuldu.

Utbi: Tarih-i Yemin

• Gazneli Mahmut'a sunuldu.
• Gazneliler Devleti anlatan eserdir.

Firdevsi: Şeyhname 

• Biyografik eserdir.
• İran- Turan mücadeleleri anlatılır.
• Alp Er Tunga ise " Afrasiyap" adıyla eserde geçer.
• Gazneli Mahmut'a sunuldu.

Ali Şir Nevai: Muhakemetül Lügateyn:

• Türkçenin Farsçadan ve Hintçeden üstün olduğunu anlatır.
• Çağatay Türkçesinin en önemli şairidir.

Nizamülmülk: Siyasetname:

• Ünlü vezir ve atabeydir.
• Eserini Sultan Melikşah'a sunuldu.

Ömer Hayyam: Rubai

• Aşk, doğa ve ahiret üzerine yazdığı şiirlerini bu eserinde topladı.